Eftirfarandi minnismiði um málskotsrétt var sendur forseta Íslands og jafnframt til framboðs Höllu Tómasdóttur, sem þá var nýkjörin til embættisins og beið innsetningar.
———-
Hér er einvörðungu rætt um beitingu málskotsréttar forseta samkvæmt stjórnarskrá vegna þrýstings frá almenningi og stjórnmálamönnum. Aðrar forsendur og málsatvik geta einnig komið til og er ekki rætt um þau hér. Gerð er tillaga um að:
Forseti lýsi því yfir að ef þriðjungur þingmanna (21) óskar skriflega eftir því að nýsamþykkt lög gangi til þjóðaratkvæðis, muni hann verða við því.
Ákvörðun forseta gildi til nokkurra kjörtímabila til reynslu, og verði reynslan af henni að því loknu metin af forsetaembættinu. Stefnt verði að því að ákvörðunin verði að lokum færð í stjórnarskrá.
Taka þarf saman greinargerð um forsendur og sérstaklega um fýsileika þessarar ákvörðunar og skoða reynslu Dana af sömu reglu, sem verið hefur í dönsku stjórnarskránni frá 1953 – og er hér með gerð tillaga um að slík greinargerð verði samin á vegum ReykjavíkurAkademíunnar.
Í ReykjavíkuAkademíunni á að vera til staðar geta til svona rannsóknar: sérfræðiþekking á störfum Alþingis, sérfræðiþekking á sögu stjórnarskrárinnar, fyrrverandi alþingismaður og síðast en ekki síst, lögfræðingar.
Fordæmi Dana er forvitnilegt og nauðsynlegt að kynna sér það. Ákvæðið um málskotsrétt minnihlutans á þingi virðist eiga drjúgan þátt í mótun þingræðishefða í landinu fremur en að það leiði til þjóðaratkvæðagreiðslna, en aðeins ein hefur verið haldin á grundvelli þess.
Nokkur atriði sem koma til álita:
Hreyfanleiki í stjórnmálum er hugtak sem þýðir að stjórnarskipti verði með hæfilegu millibili. Að fylgisbreytingar leiði til stjórnarskipta. Þá er átt við að stjórnmálablokkir – sem hefðin í okkar heimshluta er að séu til hægri og vinstri – sitji að ríkisstjórnarvöldum og hafi meirihlutastuðning á Alþingi af og til; skiptist á í því efni. Margskonar rök mæla með þessu módeli, sem í aðalatriðum er við lýði í nágrannaríkjunum – en ekki síst valdtemprunin, sem er meginatriði í okkar stjórnskipun og hættan á að langvarandi völd leiði til spillingar.
Ef forseti svarar sjálfur almennri andstöðu í þjóðfélaginu við nýsett lög með því að setja þau í þjóðaratkvæði, tekur hann ákvörðun sem í eðli sínu er pólitísk. Líklegt er að hann gangi gegn hluta almennings í því efni, enda þótt stuðningur við ákvörðun hans sé almennur. Ekki er að öllu leyti heppilegt að forseti taki slíkar ákvarðanir frá þeim sjónarhóli að forsetinn sé sameiningartákn fólksins og sitji á friðarstóli.
Eðlilegt er að færa málskotsvaldið á tilgreindum forsendum til stjórnmálanna og í takt við hlutverk forsetans samkvæmt stjórnarskrá, sem er einkum við stjórnsýslu á vegum löggjafarvaldsins, svo sem að setja, fresta og rjúfa þing, að minnsta kosti síðan þingræði var komið á. Forseti veitir stjórnarmyndunarumboð að formi til að höfðu samráði og oftast samkvæmt vilja stjórnmálaleiðtoga og ekki er óeðlilegt að hann gefi tilskipun um málskot að vilja minnihlutans á Alþingi.
Það er vegna nauðsynjarinnar á hreyfanleika stjórnmálanna. Ef forsetinn verður miðja stjórnmálalegrar ákvörðunar og ef áhrifamiklir aðilar út í samfélaginu leiða kröfuna um hana – en ekki stjórnarandstaðan – hefur orðið til stjórnarandstaða utan þings (forsetinn og nefndir aðilar) sem með engu móti getur fylgt nýfengnum völdum eftir. Af því að þeir eru ekki leikendur í þingræðinu – sem stjórnarandstaðan er.
Hafa þarf í huga að ef lög sem ríkisstjórn kom í gegn á Alþingi falla í þjóðaratkvæðagreiðslu, getur það (með öðru) leitt til stjórnarslita og jafnvel kosninga. Þær kosningar ætti stjórnarandstaðan við flestar aðstæður að vinna. Líkurnar á því aukast ef hún hefur leitt andstöðu meðal almennings gegn þessum örlagaríku lögum. Þá erum við að styðja við hreyfanleika stjórnmálanna og valdtemprunina sem felst í stjórnarskiptum.
Leiði aðilar út í samfélaginu forystu gegn lagasetningu og fái tilstyrk forseta í sínu máli getur sú aðstaða komið upp – og hefur komið upp – að stjórnarandstaðan sé vaklandi í afstöðu sinni. Andstaðan við nýju lögin er þá ekki hennar baráttumál, að minnsta kosti ekki undir hennar forystu. Við þær aðstæður getur myndast gjá milli þings og þjóðar – sem einnig má rökstyðja að hafi gerst.
Þessi breyting gæti styrkt blokkamyndun til hægri og vinstri, en flokkar með samleit stefnumál þurfa að vinna saman til að þingræðið virki. Þá erum við að tala um að ríkisstjórn þarf að geta stjórnað. Ef ekki er blokkamyndun geta stjórnmálaflokkar frá gagnstæðum stjórnmálastefnum myndað ríkisstjórn – sem þá hefur eðlisþætti þjóðstjórnar. Hér er átt við að þátttakendur í ríkisstjórnarsamstarfinu hafa allir neitunarvald og getur slík ríkisstjórn verið sem lömuð í allt of mörgum málum. Það höfum við séð. Enda þótt þjóðstjórn geti verið æskileg við sérstakar aðstæður, verður hún að sitja stutt að völdum.
Á einhverjum tímapunkti þarf að sitja hér svo samstæð ríkisstjórn að hún komi litlum og stórum grundvallarmálum í gegn: komi húsnæðismálum almennings í gott horf, geri almenningi kleift að komast hratt og vel í og úr vinnu og þrói kvikt heilbrigðiskerfi, ekki síst bráðaþjónustu – allt þetta annað hvort með einkarekstri eða í samfélagslegum rekstri – sem er deiluefnið. Rökstyðja má að ákvörðun um rekstrarformið sé léttvægari en að leysa verkefnin.