Greinin birtist á vef Sambands stjórnendafélaga í desember 2018. Þeim vef hefur verið breytt, en texti greinarinnar er hér í heild.
——-
Þegar litið er á lög og lagabreytingar um almannatryggingar frá árinu 1946, þegar ný heildarlög voru sett og kerfið var fullmótað, kemur í ljós að alvarlegar skerðingar ellilífeyris vegna tekna hófust ekki fyrr en 1974 og stóðu til 1993, en þær voru engar á árunum 1960-1974 og 1993-1998. Það er líka ljóst að stjórnmálamenn vildu og reyndu að hlífa greiðslum frá lífeyrisjóðum við skerðingum allt fram til 1998 þegar núverandi skerðingakerfi var komið á. Skerðingakerfið frá 1998 beindist óhjákvæmilega að tekjum frá almenna lífeyrissjóðunum og stendur það kerfi enn.
Sögulegt yfirlit
Kerfið 1946-1956. Á fimmta áratugnum virðast ekki aðrir en ríkisstarfsmenn hafa átt lífeyrisréttindi og nutu þeir ekki ellilífeyris frá almannatryggingakerfinu nema ef eftirlaunagreiðslur þeirra náðu ekki upphæð ellilífeyris almannatrygginga, þá fengu þeir mismuninn sem ellilífeyri.
Næstu heildarlög um almannatryggingar voru sett 1956 og giltu til 1971. Á þessu tímabili voru ýmsir sérsjóðir teknir til starfa bæði hjá fyrirtækjum og starfsgreinafélögum. Við því var brugðist með háum frítekjumörkum sem náðu til allra sem höfðu réttindi í þessum sjóðum. Þessi frítekjumörk voru á verðlagi ársins 2017 um 150 þús. kr. fyrir einstaklinga, um 300 þús. kr. fyrir hjón og um 450 þús. kr. fyrir hjón ef annað þeirra vann úti. Skerðingar af hærri tekjum voru hins vegar 60%. Hér endurspeglast sú hugsun að lífeyrisþegar njóti að verulegu leyti sparnaðar síns í lífeyrissjóðum. Á þessu tímabili voru frítekjumörk raunar svo há að hinn almenni launamaður vissi ekki af skerðingum. Hann átti ekki lífeyrisréttindi lengi framan af og því fengu allir sem ekki tilheyrðu forrréttindahópum sérsjóðanna sömu upphæðina frá ríkinu. Jafnvel forréttindahóparnir vissu ekki af skerðingunum því lífeyrisréttindi þeirra náðu sjaldan hinum háu frítekjumörkum. En þessar skerðingar voru felldar niður 1960.
Frá 1971 þegar ný heildarlög voru sett giltu engar skerðingar. Þau lög voru sett undir forystu Eggerts G. Þorsteinssonar á vegum viðreisnarstjórnarinnar. Eftirlaunaþegum sem höfðu tekjur undir ákveðnu tekjumarki var greidd viðbót þannig að þeir næðu því marki og stóð það ákvæði um langt árabil. Að sumu leyti var það forvitnilegt kerfi því það hefur ákveðin líkindi með hugmyndum um endurgreiddan ónýttan persónuafslátt. Skerðingar komu inn að nýju í slæmu árferði 1974 (tvær gengisfellingar). Þá voru þær 50% og frítekjumark virðist hafa verið ekkert. Þær urðu 45% 1984 og frítekjumark varð þá nálægt 24 þús. á verðlagi ársins 2017.
Með nýjum heildarlögum 1993 sem sett voru af ríkisstjórn Sjálfstæðisflokksins og Alþýðuflokksins undir forystu Guðmundar Árna Stefánssonar voru skerðingar af lífeyrissjóðstekjum alveg felldar niður og stóð það til 1998. Með þessum lögum var mörkuð stefna gagnvart hinu almenna lífeyrissjóðskerfi og er fordæmi hennar mjög mikilvægt. Skerðingar af öðrum tekjum voru fyrst 25% og síðan 30%. Þetta kerfi var fellt og skerðingar af öllum tekjum voru settar á 1998 af ríkisstjórn Sjálfstæðisflokks og Framsóknarflokks undir stjórn Ingibjargar Pálmadóttur og hafa gilt síðan. Skerðingarhlutfallið hefur verið frá 45%-67%. Virðist frítekjumark hafa verið nálægt 50 þús. kr. frá 1998-2008 en þá varð það 100 þús. kr. Minni háttar breytingar voru gerðar á kerfinu í framhaldinu.
En árið 2016 kom Eygló Harðardóttir á núverandi kerfi. Skerðingahlutfallið er 45% og frítekjumark 25 þús. kr. Þá féll grunnlífeyrir alveg niður og segja má með ákveðnum rétti að skerðingar hafi náð hámarki frá þeim tíma því þá komst tala þeirra aldraðra sem fá engar greiðslur frá Tryggingastofnun upp í 13.000. Frítekjumark af atvinnutekjum var svo hækkað í 100 þús. kr. um síðustu áramót, en ekki af greiðslum lífeyrissjóðanna.
Lífeyrissjóðirnir koma til sögunnar
Fyrir hinn almenna launamann má segja að allir aldraðir hafi notið sama ellilífeyris uns greiðslur almennu lífeyrissjóðakerfanna komu til, þó að teknu tilliti til þess hvenær taka ellilífeyris hófst, en hún gat hér áður fyrr hafist á aldursbilinu 67-72 ára og hækkuðu greiðslur lengst af um 5% fyrir hvert ár sem lífeyristaka dróst eftir að 67 ára aldri var náð. Þeir sem voru í hjónabandi fengu minna en einhleypir, lengst af 90%. Þá voru tvö verðlagssvæði til 1962 og fengu þeir sem bjuggu í dreifbýli eða í þéttbýli með innan við 2.000 íbúa lægri ellilífeyri en þéttbýlisbúar í stærri kaupstöðum.
Uppbygging fullra lífeyrisréttinda tekur fjörutíu ár þannig að þeir fyrstu sem áttu full réttindi í almenna lífeyrissjóðakerfinu, en það var stofnað með lögum 1969, komust á eftirlaun á árinu 2009. Það má því segja að fram undir síðustu aldamót hafi flestir á almennum vinnumarkaði orðið fyrir litlum skerðingum, þrátt fyrir skerðingarákvæði frá 1974. Þetta fór að breytast í lok síðustu aldar. Guðmundur Árni Stefánsson tók skerðingar af lífeyrissjóðstekjunum 1993 þegar þær voru að verða íþyngjandi og er það afdráttarlaus yfirlýsing. En stærstu hópar aldraða urðu ekki verulega varir við skerðingar fyrr en með setningu skerðingalaganna 1998, sem ollu þá miklum vonbrigðum.
Greiðslur Tryggingastofnunar
Á árinu 1969 þegar lögin um almennu lífeyrissjóðina voru sett voru meðalgreiðslur Tryggingastofnunar sem nemur 119 þús. kr. uppfærðar með verðlagshækkunum launa til 2017, en á árinu 2017 voru meðalgreiðslur Tryggingastofnunar 129 þús. kr. Meðalellilífeyrir á árinu 1969 var um 17% af heildarlaunum fyrir fulla vinnu á vinnumarkaði, en 19% á árinu 2017. Greiðslur Tryggingastofnunar hafa því hækkað lítillega. En meðaltölin segja ekki allt.
Skerðingarnar hafa þau áhrif að aðeins þeir fá fullar greiðslur sem hafa 25 þús. kr. á mánuði eða minna. Þannig eru greiðslurnar ekki almennt félagslegt kerfi á grundvelli samneyslu eins og tíðkast í nágrannaríkjunum. Síðan koma skerðingarnar af fullum þunga á þá sem eiga lítil eða meðalmikil réttindi í lífeyrissjóðum og er það sá hópur sem fer verst út úr þeim. Þær falla alveg niður við 534 þús. kr. markið sé miðað við sambúðarfólk sem eru meirihluti aldraðra og tekjuhærri eftirlaunaþegar njóta þeirra ekki.
Rökstyðja má þá staðhæfingu að ríkið taki greiðslurnar af þeim sem hafa lagt fyrir í lífeyrissjóði og færi þær til svipað og Hrói höttur gerði, en greiði að meðaltali svipað til hvers og eins að jafnaði og áður. Skerðingar á lífeyri aldraðra spöruðu ríkinu um 44 milljarða í allt á árinu 2017 og þar af um 31 milljarða vegna lífeyristekna einvörðungu. Skerðingarnar nema um þriðjungi af öllum greiðslum lífeyrissjóðanna.
Hér er óhjákvæmilegt að nefna að stjórnvöld mega útdeila bótum nokkurn veginn að eigin geðþótta, innan ramma stjórnarskrár og alþjóðlegra mannréttindaákvæða. Ríkið má einnig skipta um stefnu í hvaða máli sem er. Sá sem þetta ritar telur ekki að aldraðir eigi einhlíta lögvarða bótakröfu á ríkið vegna skerðinga sem urðu vegna tekna af réttindum sem aflað var á tímum skerðinga. Um réttindi sem keypt voru á árunum 1969-1974 og 1993-1998 og jafnvel fyrir 1969 gæti gilt annað.
Það má þó hugsa sér að aldraðir eigi kröfur á ríkið á grundvelli tvísköttunar, meðalhófsreglu og réttmætisreglu. Þá gæti það verið samfélagslegt og pólitískt réttlætismál að endurnýja kerfi almannatrygginga og skilgreina hlutverk þeirra.
Réttmætar kröfur
Þegar rætt er um breytingar á skerðingum beinist athyglin fljótlega að fimm atriðum: a) frítekjumarkinu, b) skerðingahlutfallinu, c) grunnellilífeyri, d) mögulegri tvísköttun og e) uppbyggingu kerfisins í heild.
Frítekjumarkið er í sögulegu samhengi mjög lágt. Það var um 109 þús. kr. fyrir breytinguna 1. janúar 2017 og hefur ekki komið fram réttmæt skýring á lækkuninni sem þá varð. Hér vegur það sjónarmið þungt að aldraðir hafa sjálfir sparað fyrir lífeyrissjóðsgreiðslunum, þær eru ekki launagreiðslur sem koma frá vinnuveitendunum að starfsaldri loknum. Því er eðlilegt að almenningur njóti sparnaðar síns. Frítekjumörk eins og voru á upphafsárum lífeyrissjóða, 1956-1960 eða um 150 þús. kr. kæmu vel til greina.
Skerðingahlutfallið er hátt í sögulegu samhengi, það mætti gjarnan vera 25-30%. Þá verður að taka tillit til þess hvað það grípur inn í á lágum tekjum. Það er líka spurning af hvaða upphæð skerðingin er tekin. Hún hefur ekki alltaf náð til alls ellilífeyrisins, honum hefur á tímabilum verið skipt upp í fleiri þætti.
Hér er vísað til grunnlífeyrisins sem allir nutu á ákveðnu tímabili og var um 40 þús. kr. fyrir breytinguna 1. janúar 2017, en þá var hann tekinn af. Krafa hins almenna launamanns um ellilífeyri eins og hann var þegar lífeyriskerfinu var komið á er um nálægt 120 þús. kr. grunnellilífeyri eins og þegar hefur komið fram.
Líta má svo á að ríkið tvískatti lífeyristekjur annars vegar hjá Ríkisskattstjóra og hins vegar hjá Tryggingastofnun, raunar allar tekjur aldraðra. Þá er átt við að aldraðir greiða af þeim skatt í almenna skattkerfinu og síðan annan skatt í formi skerðinga. Heildarskattar og skerðingar fara upp í 81,9% sem þýðir að A sem hefur 100 þús. kr. hærri lífeyrissjóðstekjur en B, hefur á ákveðnu tekjubili 18.100 kr. meira í ráðstöfunartekjur en hann á mánuði. Skattheimta af þessu tagi sést ekki lengur í nágrannaríkjunum og hefur raunar aldrei sést. Það styður sjónarmið um tvísköttun að sömu skattstofnar eru tvínýttir, tekjuupplýsinga er aflað á tveimur stöðum, staðgreiðsla og ársuppgjör (álagning og endurreikningur greiðslna) eru gerð á tveimur stöðum og útdeiling inneignar og skuldar á nokkra komandi mánuði er gerð á tveimur stöðum.
Lokaorð
Í heild er kerfið erfitt fyrir aldraða. Segja má að það tvöfalda kerfi Ríkisskattstjóra og Tryggingastofnunar með öllum sínum skattskilum og álagningum, hvort sem um tvísköttun er að ræða eða ekki, mæti ekki meðalhófsreglu í framgöngu hins opinbera gagnvart öldruðum. Allar nauðsynlegar upplýsingar berast Ríkisskattstjóra mánaðarlega þannig að ríkisvaldið hefur þessar upplýsingar þá þegar við höndina og upplýsingaöflun Tryggingastofnunar er óþörf. Í ljósi þess að aldraðir geta haft skerta getu til samskipta við hið opinbera og til að annast fjármál sín, verður þessi upplýsingaöflun að teljast algerlega óviðunandi – og framganga ríkisins ekki samkvæmt meðalhófi. Þegar litið er á stóru myndina blasir við að tvíverknaður er í kerfinu, sem styður að brotin sé réttmætisregla eða sú regla að opinberar ákvarðanir byggi á málefnalegum, forsvaranlegum sjónarmiðum.
Líka má nefna hitt að í þessum kerfum endurspeglast átök samfélagsins um skattheimtu og samneyslu. Annars vegar það norræna sjónarmið að skattar af lágum launum eigi að vera lágir og háir af háum launum (sem myndi taka hluta af ellilífeyri frá tekjuhæsta hluta aldraðra aftur í ríkissjóð) og samneysla sé meginregla þannig að allir fái jafnt – auk hliðarráðstafana fyrir þá sem þurfa sérstakan stuðning. Hins vegar það sjónarmið að skattkerfið sé flatt og er þá átt við að skatthlutfall sé jafnvel það sama fyrir alla, hátekjufólk greiði fyrir opinbera þjónustu, þar með talda heilbrigðisþjónustu, og samneyslan taki aðeins til fátækrahjálpar.
Aldraðir eru líklegir til þess að vilja að jöfnunarhlutverki ríkisins sé sinnt í skattkerfinu og norrænum sjónarmiðum um samneyslu sé mætt, það er grundvöllur þess að allir njóti einhvers ellilífeyris frá almannatryggingum, en þeir vilja ekki að jöfnuðurinn sé í félagsmálapökkunum.
Þegar
litið er á lög og lagabreytingar um almannatryggingar frá árinu 1946, þegar ný
heildarlög voru sett og kerfið var fullmótað, kemur í ljós að alvarlegar skerðingar
ellilífeyris vegna tekna hófust ekki fyrr en 1974 og stóðu til 1993, en þær
voru engar á árunum 1960-1974 og 1993-1998. Það er líka ljóst að stjórnmálamenn
vildu og reyndu að hlífa greiðslum frá lífeyrisjóðum við skerðingum allt fram
til 1998 þegar núverandi skerðingakerfi var komið á. Skerðingakerfið frá 1998 beindist
óhjákvæmilega að tekjum frá almenna lífeyrissjóðunum og stendur það kerfi enn. Sögulegt yfirlitKerfið
1946-1956. Á fimmta áratugnum virðast ekki aðrir en ríkisstarfsmenn hafa átt
lífeyrisréttindi og nutu þeir ekki ellilífeyris frá almannatryggingakerfinu nema
ef eftirlaunagreiðslur þeirra náðu ekki upphæð ellilífeyris almannatrygginga,
þá fengu þeir mismuninn sem ellilífeyri.Næstu
heildarlög um almannatryggingar voru sett 1956 og giltu til 1971. Á þessu
tímabili voru ýmsir sérsjóðir teknir til starfa bæði hjá fyrirtækjum og starfsgreinafélögum.
Við því var brugðist með háum frítekjumörkum sem náðu til allra sem höfðu
réttindi í þessum sjóðum. Þessi frítekjumörk voru á verðlagi ársins 2017 um 150
þús. kr. fyrir einstaklinga, um 300 þús. kr. fyrir hjón og um 450 þús. kr.
fyrir hjón ef annað þeirra vann úti. Skerðingar af hærri tekjum voru hins vegar
60%. Hér endurspeglast sú hugsun að lífeyrisþegar njóti að verulegu leyti
sparnaðar síns í lífeyrissjóðum. Á þessu tímabili voru frítekjumörk raunar svo
há að hinn almenni launamaður vissi ekki af skerðingum. Hann átti ekki
lífeyrisréttindi lengi framan af og því fengu allir sem ekki tilheyrðu
forrréttindahópum sérsjóðanna sömu upphæðina frá ríkinu. Jafnvel
forréttindahóparnir vissu ekki af skerðingunum því lífeyrisréttindi þeirra náðu
sjaldan hinum háu frítekjumörkum. En þessar skerðingar voru felldar niður 1960.Frá 1971
þegar ný heildarlög voru sett giltu engar skerðingar. Þau lög voru sett undir
forystu Eggerts G. Þorsteinssonar á vegum viðreisnarstjórnarinnar. Eftirlaunaþegum
sem höfðu tekjur undir ákveðnu tekjumarki var greidd viðbót þannig að þeir næðu
því marki og stóð það ákvæði um langt árabil. Að sumu leyti var það
forvitnilegt kerfi því það hefur ákveðin líkindi með hugmyndum um endurgreiddan
ónýttan persónuafslátt. Skerðingar komu inn að nýju í slæmu árferði 1974 (tvær
gengisfellingar). Þá voru þær 50% og frítekjumark virðist hafa verið ekkert.
Þær urðu 45% 1984 og frítekjumark varð þá nálægt 24 þús. á verðlagi ársins
2017.Með
nýjum heildarlögum 1993 sem sett voru af ríkisstjórn Sjálfstæðisflokksins og
Alþýðuflokksins undir forystu Guðmundar Árna Stefánssonar voru skerðingar af
lífeyrissjóðstekjum alveg felldar niður og stóð það til 1998. Með þessum lögum var
mörkuð stefna gagnvart hinu almenna lífeyrissjóðskerfi og er fordæmi hennar
mjög mikilvægt. Skerðingar af öðrum tekjum voru fyrst 25% og síðan 30%. Þetta
kerfi var fellt og skerðingar af öllum tekjum voru settar á 1998 af ríkisstjórn
Sjálfstæðisflokks og Framsóknarflokks undir stjórn Ingibjargar Pálmadóttur og
hafa gilt síðan. Skerðingarhlutfallið hefur verið frá 45%-67%. Virðist
frítekjumark hafa verið nálægt 50 þús. kr. frá 1998-2008 en þá varð það 100
þús. kr. Minni háttar breytingar voru gerðar á kerfinu í framhaldinu.En árið
2016 kom Eygló Harðardóttir á núverandi kerfi. Skerðingahlutfallið er 45% og
frítekjumark 25 þús. kr. Þá féll grunnlífeyrir alveg niður og segja má með
ákveðnum rétti að skerðingar hafi náð hámarki frá þeim tíma því þá komst tala
þeirra aldraðra sem fá engar greiðslur frá Tryggingastofnun upp í 13.000.
Frítekjumark af atvinnutekjum var svo hækkað í 100 þús. kr. um síðustu áramót,
en ekki af greiðslum lífeyrissjóðanna. Lífeyrissjóðirnir koma til sögunnarFyrir hinn
almenna launamann má segja að allir aldraðir hafi notið sama ellilífeyris uns
greiðslur almennu lífeyrissjóðakerfanna komu til, þó að teknu tilliti til þess
hvenær taka ellilífeyris hófst, en hún gat hér áður fyrr hafist á aldursbilinu
67-72 ára og hækkuðu greiðslur lengst af um 5% fyrir hvert ár sem lífeyristaka
dróst eftir að 67 ára aldri var náð. Þeir sem voru í hjónabandi fengu minna en
einhleypir, lengst af 90%. Þá voru tvö verðlagssvæði til 1962 og fengu þeir sem
bjuggu í dreifbýli eða í þéttbýli með innan við 2.000 íbúa lægri ellilífeyri en
þéttbýlisbúar í stærri kaupstöðum.Uppbygging
fullra lífeyrisréttinda tekur fjörutíu ár þannig að þeir fyrstu sem áttu full
réttindi í almenna lífeyrissjóðakerfinu, en það var stofnað með lögum 1969,
komust á eftirlaun á árinu 2009. Það má því segja að fram undir síðustu aldamót
hafi flestir á almennum vinnumarkaði orðið fyrir litlum skerðingum, þrátt fyrir
skerðingarákvæði frá 1974. Þetta fór að breytast í lok síðustu aldar. Guðmundur
Árni Stefánsson tók skerðingar af lífeyrissjóðstekjunum 1993 þegar þær voru að
verða íþyngjandi og er það afdráttarlaus yfirlýsing. En stærstu hópar aldraða urðu
ekki verulega varir við skerðingar fyrr en með setningu skerðingalaganna 1998,
sem ollu þá miklum vonbrigðum. Greiðslur TryggingastofnunarÁ árinu
1969 þegar lögin um almennu lífeyrissjóðina voru sett voru meðalgreiðslur
Tryggingastofnunar sem nemur 119 þús. kr. uppfærðar með verðlagshækkunum launa til
2017, en á árinu 2017 voru meðalgreiðslur Tryggingastofnunar 129 þús. kr.
Meðalellilífeyrir á árinu 1969 var um 17% af heildarlaunum fyrir fulla vinnu á
vinnumarkaði, en 19% á árinu 2017. Greiðslur Tryggingastofnunar hafa því hækkað
lítillega. En meðaltölin segja ekki allt. Skerðingarnar
hafa þau áhrif að aðeins þeir fá fullar greiðslur sem hafa 25 þús. kr. á mánuði
eða minna. Þannig eru greiðslurnar ekki almennt félagslegt kerfi á grundvelli
samneyslu eins og tíðkast í nágrannaríkjunum. Síðan koma skerðingarnar af
fullum þunga á þá sem eiga lítil eða meðalmikil réttindi í lífeyrissjóðum og er
það sá hópur sem fer verst út úr þeim. Þær falla alveg niður við 534 þús. kr.
markið sé miðað við sambúðarfólk sem eru meirihluti aldraðra og tekjuhærri
eftirlaunaþegar njóta þeirra ekki. Rökstyðja
má þá staðhæfingu að ríkið taki greiðslurnar af þeim sem hafa lagt fyrir í
lífeyrissjóði og færi þær til svipað og Hrói höttur gerði, en greiði að
meðaltali svipað til hvers og eins að jafnaði og áður. Skerðingar á lífeyri
aldraðra spöruðu ríkinu um 44 milljarða í allt á árinu 2017 og þar af um 31
milljarða vegna lífeyristekna einvörðungu. Skerðingarnar nema um þriðjungi af
öllum greiðslum lífeyrissjóðanna. Hér er
óhjákvæmilegt að nefna að stjórnvöld mega útdeila bótum nokkurn veginn að eigin
geðþótta, innan ramma stjórnarskrár og alþjóðlegra mannréttindaákvæða. Ríkið má
einnig skipta um stefnu í hvaða máli sem er. Sá sem þetta ritar telur ekki að
aldraðir eigi einhlíta lögvarða bótakröfu á ríkið vegna skerðinga sem urðu
vegna tekna af réttindum sem aflað var á tímum skerðinga. Um réttindi sem keypt
voru á árunum 1969-1974 og 1993-1998 og jafnvel fyrir 1969 gæti gilt annað.Það má
þó hugsa sér að aldraðir eigi kröfur á ríkið á grundvelli tvísköttunar, meðalhófsreglu
og réttmætisreglu. Þá gæti það verið samfélagslegt og pólitískt réttlætismál að
endurnýja kerfi almannatrygginga og skilgreina hlutverk þeirra. Réttmætar kröfurÞegar
rætt er um breytingar á skerðingum beinist athyglin fljótlega að fimm atriðum:
a) frítekjumarkinu, b) skerðingahlutfallinu, c) grunnellilífeyri, d) mögulegri
tvísköttun og e) uppbyggingu kerfisins í heild.Frítekjumarkið
er í sögulegu samhengi mjög lágt. Það var um 109 þús. kr. fyrir breytinguna 1.
janúar 2017 og hefur ekki komið fram réttmæt skýring á lækkuninni sem þá varð.
Hér vegur það sjónarmið þungt að aldraðir hafa sjálfir sparað fyrir lífeyrissjóðsgreiðslunum,
þær eru ekki launagreiðslur sem koma frá vinnuveitendunum að starfsaldri
loknum. Því er eðlilegt að almenningur njóti sparnaðar síns. Frítekjumörk eins
og voru á upphafsárum lífeyrissjóða, 1956-1960 eða um 150 þús. kr. kæmu vel til
greina.Skerðingahlutfallið
er hátt í sögulegu samhengi, það mætti gjarnan vera 25-30%. Þá verður að taka
tillit til þess hvað það grípur inn í á lágum tekjum. Það er líka spurning af
hvaða upphæð skerðingin er tekin. Hún hefur ekki alltaf náð til alls
ellilífeyrisins, honum hefur á tímabilum verið skipt upp í fleiri þætti.Hér er vísað
til grunnlífeyrisins sem allir nutu á ákveðnu tímabili og var um 40 þús. kr.
fyrir breytinguna 1. janúar 2017, en þá var hann tekinn af. Krafa hins almenna
launamanns um ellilífeyri eins og hann var þegar lífeyriskerfinu var komið á er
um nálægt 120 þús. kr. grunnellilífeyri eins og þegar hefur komið fram.Líta má
svo á að ríkið tvískatti lífeyristekjur annars vegar hjá Ríkisskattstjóra og
hins vegar hjá Tryggingastofnun, raunar allar tekjur aldraðra. Þá er átt við að
aldraðir greiða af þeim skatt í almenna skattkerfinu og síðan annan skatt í
formi skerðinga. Heildarskattar og skerðingar fara upp í 81,9% sem þýðir að A
sem hefur 100 þús. kr. hærri lífeyrissjóðstekjur en B, hefur á ákveðnu
tekjubili 18.100 kr. meira í ráðstöfunartekjur en hann á mánuði. Skattheimta af
þessu tagi sést ekki lengur í nágrannaríkjunum og hefur raunar aldrei sést. Það
styður sjónarmið um tvísköttun að sömu skattstofnar eru tvínýttir,
tekjuupplýsinga er aflað á tveimur stöðum, staðgreiðsla og ársuppgjör (álagning
og endurreikningur greiðslna) eru gerð á tveimur stöðum og útdeiling inneignar
og skuldar á nokkra komandi mánuði er gerð á tveimur stöðum. LokaorðÍ heild
er kerfið erfitt fyrir aldraða. Segja má að það tvöfalda kerfi Ríkisskattstjóra
og Tryggingastofnunar með öllum sínum skattskilum og álagningum, hvort sem um
tvísköttun er að ræða eða ekki, mæti ekki meðalhófsreglu í framgöngu hins
opinbera gagnvart öldruðum. Allar nauðsynlegar upplýsingar berast
Ríkisskattstjóra mánaðarlega þannig að ríkisvaldið hefur þessar upplýsingar þá
þegar við höndina og upplýsingaöflun Tryggingastofnunar er óþörf. Í ljósi þess
að aldraðir geta haft skerta getu til samskipta við hið opinbera og til að
annast fjármál sín, verður þessi upplýsingaöflun að teljast algerlega
óviðunandi – og framganga ríkisins ekki samkvæmt meðalhófi. Þegar litið er á
stóru myndina blasir við að tvíverknaður er í kerfinu, sem styður að brotin sé
réttmætisregla eða sú regla að opinberar ákvarðanir byggi á málefnalegum,
forsvaranlegum sjónarmiðum.Líka má
nefna hitt að í þessum kerfum endurspeglast átök samfélagsins um skattheimtu og
samneyslu. Annars vegar það norræna sjónarmið að skattar af lágum launum eigi
að vera lágir og háir af háum launum (sem myndi taka hluta af ellilífeyri frá
tekjuhæsta hluta aldraðra aftur í ríkissjóð) og samneysla sé meginregla þannig
að allir fái jafnt – auk hliðarráðstafana fyrir þá sem þurfa sérstakan
stuðning. Hins vegar það sjónarmið að skattkerfið sé flatt og er þá átt við að skatthlutfall
sé jafnvel það sama fyrir alla, hátekjufólk greiði fyrir opinbera þjónustu, þar
með talda heilbrigðisþjónustu, og samneyslan taki aðeins til fátækrahjálpar. Aldraðir
eru líklegir til þess að vilja að jöfnunarhlutverki ríkisins sé sinnt í
skattkerfinu og norrænum sjónarmiðum um samneyslu sé mætt, það er grundvöllur
þess að allir njóti einhvers ellilífeyris frá almannatryggingum, en þeir vilja ekki
að jöfnuðurinn sé í félagsmálapökkunum.